Dahhâk bin Kays bin Hâlid’ın hayatının ilk dönemleri hakkında kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. Kaç tarihinde doğmuş olduğu bilinmemektedir. Ancak genel görüş, onun Resûlullâh (s.a.v)’ın vefatından altı veya yedi yıl önce Miladi 625-26 yıllarında doğduğu yolundadır. 
Dahhâk Bin Kays Bin Hâlid Kimdir?
Baba Adı : Kays bin Hâlid.
Anne Adı : Ümeyme bint-i Rebiatü’l-Kinâniye.
Doğum Tarihi ve Yeri : Tarih yok, Mekke doğumludur.
Ölüm Tarihi ve Yeri : Bilgi yok.
Fiziki Yapısı : Bilgi yok.
Eşleri : 1-Maviye bin Yezid 2-Ümmü Abdullah bint-i Urve 3-Beni Avf’dan bir kadın ve Ümmü veledi…
Oğulları : Amr, Muhammed, Abdurrahman, Habib.
Kızları : Bilgi yok.
Gavzeler : Bedir.
Muhacir mi Ensar mı : Mekke, Medine.
Rivayet Ettiği Hadis Sayısı : Rivayeti var, sayısı belli değildir.
Sahabeden Kim ile Kardeşti : Bilgi yok.
Kabile Neseb ve Soyu : Dahhâk bin Kays bin Hâlid el-Ekber bin Vehb bin Sa’lebe bin Vâile bin Amr bin Şeyban bin Muharib bin Fihr bin Mâlik bin Nadr bin Kinâne el-Kureyşiy el-Fihri’dir.
Lakap ve Künyesi : Ebû Ûneys, Ebû Abdurrahman.
Kimlerle Akraba idi : Üsame bin Zeyd’in kayınbiraderidir.
Dahhâk Bin Kays Bin Hâlid Hayatı:
Dahhâk bin Kays bin Hâlid’ın hayatının ilk dönemleri hakkında kay-naklarda yeterli bilgi yoktur. Kaç tarihinde doğmuş olduğu bilinme-mektedir. Ancak genel görüş, onun Resûlullâh (s.a.v)’ın vefatından altı veya yedi yıl önce Miladi 625-26 yıllarında doğduğu yolundadır. Bedir Ğazvesi’ne iştirak etti denilse de, bunun delilleri çok zayıftır. Yaşı buna müsaid değildir. Onun sahabi oluşu dahi ihtilaflıdır. Ancak kendisinin çok adil bir kimse olduğu beyanı ile yetinilmektedir.
Künyesi:
Künyesi ise: Ebû Ûneys veya Ebû Abdurrahman’dır. Dahhâk bin Kays’ın kız kardeşi ve ablası Fâtıma bint-i Kays, Beni Mahzum’dan Ebi Bekir bin Hafs el-Mahzumi ile evli iken ondan boşanmış ve Medine’ye hicret ederek Üsame bin Zeyd ile evlenmiştir. Dolaysiyle Üsame bin Zeyd, onun kayınbiraderi olurdu. Fâtıma bint-i Kays (r.a), Resûlullâh’dan hadis rivâyet eden kadın sahabelerdendir. Dahhâk’in Resûlullâh’dan rivâyet ettiği söylenen bir hadisi sadece Nesâi Sünen’ine almıştır.
Hz.Ömer’den ve Habib bin Mesleme el-Fihri’den de hadis rivâyet etmiştir. Kendisinden Muaviye bin Ebû Süfyan, Said bin Cübeyr, Şa’bi, Simâk bin Harb, Ebû İshak es-Sebii, Muhammed bin Süveyd el-Fihri ve başkaları da rivâyette bulunmuşlardır.
Dahhâk bin Kays’ı Hz.Ömer devrinde Suriye taraflarına yapılan feth harekatları esnasında görmekteyiz. Miladi 639 yılında meydana çıkan Amevas Tâûn’un da, Suriye orduları baş komutanı Aşere-i Mübeşşere’den Ebû Ubeyde bin Cerrah (r.a) vefat ettiğinde defn işini Dahhâk bin Kays yerine getirmiştir. Dahhâk bin Kays, Muaviye bin Ebû Süfyan’ın aşırı taraftarlarından olup Habib bin Mesleme’den sonra el-Cezire valisi tayin edilmiş ve Hz.Osman (r.a)’ın şehid edilmesine kadar bu görevde kalmıştır. sonra, Muaviye bin Ebû Süfyan hilafet davasına kalkışınca Dahhâk bin Kays, Hz.Ali’ye karşı, Muaviye tarafını tuttu.
Sıffın Savaşı’ndan önce kendi emrindeki Suriye ordusuyla Harran ile Rakka arasındaki Merc mevkiindeki Hz.Ali (r.a)’in ordu komutanı ve el-Cezire valisi olarak tayin ettiği Mâlik el-Eşter’i mağlub ederek onu Musul’a çekilmeye mecbur etti.
Hicri 36 Miladi 656-57 yıllarında Sıffın Savaşı’nda da Muaviye’nin piyade kuvvetlerinin kumandanı olarak önemli roller oynadı.
Sıffın Savaşı’ndan sonra 3000 kişilik bir kuvvetle Hicaz üzerine yürüdü. Hicri 39. Miladi 659-60 yıllarında Sa’lebiye üzerinden Kutkutâne’ye kadar ilerleyerek geçtiği yerlerin kendi askerleri tarafından yağma ve tahrib edilmesine sebeb oldu. Hâttâ bu olaylar hac için bile Mekke’ye gidilmesine engel olundu.
Bunun üzerine Hz.Ali (r.a), Hucr bin Adiy el-Kindi kumandasında 4000 kişilik bir kuvvet gönderdi. Hucr’un geldiğini öğrenen Dahhâk önce Tedmür’e, oradan da Dımaşk’a çekilmek mecburiyetinde kaldı. Dahhâk bin Kays’ın bu tarihden itibaren faal ve göreve getirilmediği anlaşılmaktadır. Muhtemelen bu dönemlerde Dımaşk’ta kalarak merkez teşkilatında görev almıştır. Nitekim bazı kaynaklar onun Muaviye devrinde Sâhibü’ş-şurta polis teşkilatı ve Dımaşk orduğahının kumandan olduğunu belirtirler.
Vefatı:
Abdullah bin Hâlid, bin Esid’in azledilmesinden veya Küfe valisi Ziyad bin Ebihi vefat ettikten sonra Hicri 54. Miladi 674-75 yıllarında Küfe valiliğine tayin edildi. Dahhâk, Küfe valiliğini hicri 58. Miladi 678 yılına kadar yapmıştır.
Muaviye bin Ebû Süfyan vefatına yakın oğlu Yezid’i veliaht tayin etmek için çeşitli vilayet temsilcileriyle Dımaşk’ta yaptığı toplantıda valilerinin bu hususta görüşlerini aldı. Dahhâk bin Kays, Yezid’in mezi-yetlerinden bahsetmiştir. Muaviye hastalandığı zaman Dımaşk’ta bulun-mayan oğlu Yezid’in kendisinden sonra halife olmasını sağlamayı Dahhâk bin Kays ile Müslim bin Ukbe el-Mürri’ye vasiyet etti. Muaviye Hicri 60 Miladi 680 yıllarında vefat ettiği zaman Dahhâk bin Kays onun cenaze namazını kıldırdı.
Daha sonra Muaviye bin Ebû Süfyan’ın oğlu Yezid bin Muaviye’ye biat etti. Dahhâk, Müslim bin Ukbe gibi Yezid’in sağ kolu olmuş ve itiba-rını onun devrinde de korumuştur. Hicri 64. Miladi 683-84 yıllarında ise; Yezid’in ölmesi üzerine tahta onun oğlu ikinci Muaviye bin Yezid geçti. İkinci Muaviye bin Yezid, dedesi ve babasına aykırı düşüncelere sahib bir genç idi. Ehl-i Beyt’i severdi, dolaysiyle bu sevgisinin bedelini Emevi derin devleti veya Emevi Âilesi’nin derin baskıları sonucunda ancak birkaç ay dayanabildi.
Neticede Şam’da yerine Dahhâk bin Kays’ı saltanata vekil bırakarak kendisi tahttan çekildi. Bir ay sonra da halen bu gün dahi anlaşılmadık bir sebeble ikinci Muâviye bin Yezid vefat etti.
Emevi Döneminde:
Emevi hanedanı arasında bir siyasi kiriz ortaya çıktı. Çünkü ikinci Muaviye bin Yezid’in hiç çocuğu yoktu. Ve kimin saltanata geçeceği belli değildi. Yezid’in diğer oğlu Hâlid ise onaltı yaşlarında henüz küçük bir çocuktu. Bunu fırsat kabul eden Dahhâk, ikinci Muaviye bin Yezid’in yerine vekaleten imameti yürütüyordu. Dahhâk bin Kays, Abdullah İbn-i Zübeyr’i desteklemesine rağmen olayların takib edeceği seyri beklediği için bunu açıkça belli etmiyor ve tarafsız davranıyordu. Ümeyye ailesi içinde bile başta Mervân bin Hâkem olmak üzere Abdullah İbn-i Zübeyr’ın hilafeliğini tanımak isteyenler vardı.
İkinci Muaviye’nin ölümünden sonra yeğenlerinin tarafını tutmaya devam eden Yezid’in dayısı Hassan bin Mâlik bin Bahdel el-Kelbi, kabile mensubları ile birlikte Câbiye’ye çekildi. Öte yandan Mervan bin Hâkem, Abdullah İbn-i Zübeyr’e biat etmek için Mekke’ye doğru yola çıktı. Yolda Irak’dan dönmekte olan Ubeydullah bin Ziyad ile karşılaştı ve onun tara-fından halife olmaya ikna edildi. Daha sonra Ümeyye ailesi mensubları Hassan bin Mâlik, bin Bahdel’in yanına Câbiye’ye gittiler.
İbn-i Bahdel’in teşebbüsleri sebebiyle Dahhâk bin Kays, tarafsız tutumunu terkederek Abdullah İbn-i Zübeyr’i desteklediğini ima etmeye başladı. Dımaşk Cami’inde Cuma namazından önce Kays ve Kelb kabile-leri arasında küçük çapta bir kavğa oldu. Ertesi gün Dahhâk yaptıkların-dan pişman olarak Câbiye’ye gidib kimin halife olacağına İbn-i Bahdel ile birlikte karar vereceğini açıkladı. Fakat Kays kabilesinin itirazı üzerine tekrar taraf değiştirdi.
Dahhâk bin Kays bu son gelişmeler üzerine Ümeyyeleri destekleyen Kelb Kabilesi’nin çoğunlukta olduğu Dımaşk’ı terkederek Merci-râhit’de karargah kurdu ve Abdullah İbn-i Zübeyr’i desteklediğini ilan etti. Humus, Kınnesrin ve Filistin orduğahlarında, Abdullah İbn-i Zübeyr’den yana olan âmilleri ona yardımcı kuvvetler gönderdiler. Beni Ümeyyeler ise âilenin en yaşlısı olarak Mervan’ın halife olmasını kararlaştırdılar.
Mervan, Yezid’in dul kalan hanımı ile evlendi ve veliahd olarak da Hâlid bin Yezid’i kabul etti. Daha sonra başta Kelb kabilesi olmak üzere Ümeyye âilesini destekleyen kabileler, Mervan’ın kumandasında Dahhâk bin Kays’ın üzerine yürüdüler. İki ordu Hicri 64. yılın 15 Zilhicce ayında Miladi 3 Ağustos 684 tarihinde Mercirâhit’te karşı karşıya geldi. Dahhâk bin Kays’ın 30,000 kişilik ordusuna karşılık Mervân’ın 10,000 civarında bir kuvveti vardı. Savaş yirmi gün bütün şiddetiyle devam etti.
Sonunda Kays kabilesi büyük kayıblar vererek savaş meydanını terk ettiler. Dahhâk bin Kays’da, Zahme bin Ubeydullah el-Kelbi tarafından öldürüldü. Kays Kabilesi’nin ileri gelenleri de savaş meydanında hayatlarını kaybettiler. Kararsız bir kişiliğe sahib olan Dahhâk bin Kays, Sıffın Savaşı’ndan ölümüne kadar katıldığı bütün askeri ve siyasi olaylarda önemli rol oynamıştır.
Farklı Rivayette Şöyle Denilmiş:
Ubeydullah bin Ziyad onu aldattı ve şöyle dedi:
Sen Kureyş’in şeyhisin Senden başkasına biat edilir mi hiç
Bunun üzerine halkı kendisine biat etmeye çağırdı. Bu sebeble de Mervan ona savaş açtı; sonra Abdullah İbn-i Zübeyr’e davet etti. Mervan ona da savaş açtı. Derken Dahhâk, Merc-i Râhit’de hicri 64. ve 50. yılında öldürüldü. Taberi dedi ki:
Bu vak’a, Hicri 64. yılda Zilhicce ayının onbeşinde geçer
Dahhâk bin Kays’dan Muhammed bin Sûka, Ebû İshak es-Sebii, Temim bin Tarfe, Meymûn bin Mihrân, Abdülmelik bin Umeyr, Şa’bi ve Hârun da rivayet ettiler. Habib bin Seleme’den de rivayet etti ki akran ve akrabalarındandır. İbn-i Ebû Şüreyc’in Fevâid’inden, İbn-i Cüreyc tariki ile, Muhammed bin Talha, Muaviye İbn-i Süfyan’dan rivayet etti. Minber üstünde şöyle dedi:
Bana çok adil bir kişi olan Dahhâk bin Kays bin Hâlid nakletti; Resûlullâh (s.a.v) şöyle buyurdu
Kureyş’den devamlı vali bulunacaktır
Şübhesiz ki, en doğrusunu Allâh bilir. Allâh, onlardan razı olsun.
